Nieuw op Canvas : Een nacht in het museum

6 september 2022 - Na een verbouwing van 11 jaar heropent het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen op 24 september eindelijk opnieuw zijn deuren. VRT grijpt de heropening aan om via al haar kanalen beeldende kunsten bij een breed publiek zichtbaar te maken. Zo is er op Canvas Een nacht in het museum. ​ Daarin nodigt Thomas Vanderveken drie weken lang een bekende gast uit voor een exclusieve preview van een van de topstukken uit de rijke collectie van het KMSKA.

De opnames gebeuren tijdens de koortsachtige laatste weken voor de heropening. Ze vinden ’s nachts plaats, wanneer de werkzaamheden even stilliggen. Want overdag is het museumteam nog volop in de weer, 7 dagen op 7. ​

De gasten zijn acteur Wim Willaert, zangeres en televisiemaker Sarah Vandeursen en Jaouad Alloul, multidisciplinair kunstenaar en ondernemer. Thomas is gastheer en curator voor een nacht. De keuzewerken zijn ultieme favorieten: ‘De aanbidding der koningen’ van Peter Paul Rubens, ‘De madonna omringd door serafijnen en cherubijnen’ van Jean Fouquet en ‘De intrige’ van James Ensor.

De schoonste nacht

‘Gemiddeld kijkt een museumbezoeker 27 seconden naar een kunstwerk’, zegt Thomas Vanderveken. ‘Wat doet het met je als je een hele nacht lang bij een kunstwerk mag doorbrengen? Mijn gast en ik gaan voor slow time. Het wordt de schoonste slapeloze nacht ooit’.

De nocturne is een unieke kans om heel dicht bij het kunstwerk te komen, letterlijk en figuurlijk. Thomas en zijn gasten hebben het schilderij én het museum een hele nacht lang voor zich alleen. Ter voorbereiding is Thomas ook op zoek gegaan naar de boeiendste achtergrondverhalen. Die helpen om anders naar het werk te kijken. Aan het einde van de nacht heeft het kunstwerk voor Thomas en zijn gast alvast geen geheimen meer en keren ze moe, maar met het schoonste gevoel huiswaarts. ​

© Karin Borghouts

Het KMSKA

Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen (KMSKA voor de vrienden) is een van de meest prestigieuze musea van ons land. Het bevat een geweldige collectie Antwerpse, Vlaamse en Hollandse Meesters, maar ook tal van topwerken uit buitenlandse scholen. Het museum is gevestigd op het Antwerpse Zuid in een monumentaal gebouw uit het einde van de 19^de eeuw. Een statig en indrukwekkend complex, maar na meer dan 120 jaar was het helemaal afgeleefd en niet meer aangepast aan de conserverings- en belevingsbehoeften van een modern museum.

Daar heeft de grote verbouwing van de voorbije jaren verandering in gebracht. Het hele gebouw werd grondig aangepakt, met respect voor het verleden en met oog op de toekomst. Het vernieuwde KMSKA glimt en schittert als nooit tevoren. De exporuimte werd aanzienlijk vergroot en ook heel wat van de topwerken werden gerestaureerd. Vanaf 24 september zijn ze weer in hun volle glorie te bewonderen.

Drie ervan krijgen een ereplaats in Een nacht in het museum.

Vanaf dinsdag 20 september om 21.20 uur op Canvas en VRT MAX

Wim Willaert en ‘De aanbidding door de ​ koningen’ van Peter Paul Rubens
​Aflevering 1 – dinsdag 20 september

In de eerste aflevering nodigt Thomas acteur Wim Willaert (Eigen kweek, Undercover) uit voor een kennismaking met een van de topstukken uit de collectie: ‘De aanbidding door de koningen’ van Peter Paul Rubens.

Thomas is Rubens-fan van het eerste uur. Dit virtuoze, monumentale altaarstuk dat de Antwerpse meester in 1624 op het hoogtepunt van z’n kunnen schilderde, lijkt hem dan ook ideaal voor een boeiende nacht. Wim weet vooraf niet welk schilderij Thomas hem wil tonen. Zal hij diens enthousiasme delen?

Op ’t eerste zicht blijkt Wim een koele minnaar: “Ik zou toch een ander werk hebben gekozen. Ik heb niet echt iets met Rubens. Hij is zo overdadig. Een kwestie van smaak wellicht.“ ​

Ondanks de grote naam en faam van Rubens, is Wim Willaert is niet de enige die reserves heeft bij het werk van de beroemde Antwerpse Meester. Nico Van Hout, Rubens-curator in het KMSKA, heeft daar wel begrip voor: “Ik kan begrijpen dat mensen niet meteen bewondering opbrengen voor Rubens, maar witloof leer je ook eten. Hoe meer je je verdiept in Rubens, hoe fascinerender hij wordt.”

En tijd om zich te verdiepen in ‘De aanbidding’ hebben Thomas en Wim in overschot: een hele nacht lang. Ze geven hun ogen de kost, eten, drinken en slapen bij de Aanbidding der Koningen. Thomas heeft ook zijn huiswerk gedaan: hij is vooraf op zoek gegaan naar boeiende achtergrondverhalen over Rubens en zijn ‘Aanbidding’.

Dat Rubens’ opdrachten inclusief deze Aanbidding vaak uit katholieke hoek kwamen en zijn religieuze iconografie de 17^e eeuwse toeschouwer ervan moest overtuigen dat het katholicisme aan de juiste kant van de geschiedenis stond, is een extra struikelblok voor Willaert: “Heel die maatschappij zat vast aan de kerk. Rubens leefde in een tijd dat hij maar best katholiek was. Ik vind dat ik als artiest tegen de schenen moet stampen van de gevestigde waarden, maar tijdens de katholieke Spaanse overheersing was dat wellicht onmogelijk. Zulke dingen spelen dan mee in mijn be- of veroordeling.” ​ ​ ​ ​

Daar lijkt weinig tegenin te brengen, maar Thomas houdt nog een slag om de arm. In het holst van de nacht brengt de hedendaagse Antwerpse Meester Fred Bervoets hen een verrassingsbezoek. Bervoets is van kindsbeen af thuis in het KMSKA. Zijn diepgewortelde liefde voor Rubens is in dit museum ontstaan. Kan hij Willaert wel overtuigen van het genie van de oude Meester? ​ ​ ​

Blijft het met andere woorden bij deze ‘onenightstand’ of bloeit er toch iets moois tussen Willaert en Rubens? ​

Sarah Vandeursen en de ‘Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen’ van Jean Fouquet
​Aflevering 2 – dinsdag 27 september

In de tweede aflevering nodigt Thomas zangeres en televisiemaakster Sarah Vandeursen (Kenji Minogue, De Ideale Wereld, Sarah in Genderland) uit voor een kennismaking met een van de topstukken uit de collectie: De ‘Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen’ van Jean Fouquet.

De naam Jean Fouquet mag dan bij de meeste mensen niet onmiddellijk een belletje doen rinkelen, onze zuiderburen beschouwen hem als de belangrijkste Franse schilder van de 15e eeuw. Van zijn oeuvre zijn slechts een handvol werken bewaard gebleven. Het Parijse Louvre en de Berlijnse Gemäldegalerie herbergen er daar enkele van, maar het absolute kroonstuk hangt in het KMSKA: een marmerwitte Maria met ontblote borst en kindje Jezus op de schoot (een ‘Madonna lactans’ voor de ingewijden), omgeven door een groep engelen (‘serafijnen en cherubijnen’ voor diezelfde connaisseurs) waarvan de felrode en -blauwe kleuren van het paneel spatten. ​
​​
​Thomas vindt de Madonna even mooi als mysterieus. Met haar futuristische stilering en coloriet doet ze meer 25ste dan 15^e eeuws aan. Hij moest er dan ook niet lang over nadenken: de Madonna moest deel uitmaken van zijn selectie. Tegelijk beseft hij dat het geen vrijblijvend werk is: je houdt ervan of je houdt er niet van. ​ ​ ​

"Ik zou het zelf niet hebben gekozen" oppert Sarah Vandeursen onomwonden bij de onthulling. "Geniaal geschilderd, dat zeker wel, maar dat tafereel, die engeltjes, daar heb ik niks mee. Voorlopig doet het me niks".

Thomas kan zich daar wel iets bij voorstellen: "Te veel koekjesdozen…?’". Sarah beaamt: "De zeemzoeterigheid die eraan vasthangt. Ik heb ook niks met tronen, kronen en christelijke dingen".
​
​Los daarvan spreken de kleuren haar wel aan: ​ "Ik ben wel fan van het rood en blauw. Dat vind ik belangrijk in een werk om er lang naar te kunnen kijken. Bepaalde werken bekijk ik amper omdat de kleuren mij niet aanstaan". ​ Dat is dan weer een meevaller want de nacht is nog maar net begonnen.

Terwijl Sarah en Thomas het mysterieuze werk in zich opnemen, rijzen er meteen tal van vragen: "Waarnaar wijst het kindje Jezus eigenlijk? Vanwaar die bizarre kleuren, staan die voor de Franse vlag? Hoe komt het dat het tafereel zo afstandelijk, zo ongemakkelijk oogt? Waarom heeft Maria zulke rare kogelvormige borsten en onwerkelijke wespentaille? Is het een erotisch beeld?" ​ ​ ​ ​

Ondanks het uitblijven van een instant crush, stelt Sarah zich helemaal open: ​ "Het is bevreemdend en dat is goed. Dat gaat me door de nacht trekken. Ik ben al in staat om het eerste idee van de engeltjes los te laten." ​ Alles begint met zich open te stellen en de tijd te nemen om een werk te doorgronden. Misschien kunnen de achtergrondverhalen die Thomas ter voorbereiding bijeensprokkelde daarbij helpen. Of het surprisebezoek van Luc Tuymans, die al van kinds af is gefascineerd door de Madonna. Hoe kijkt ’s lands meest gerenommeerde hedendaagse kunstenaar naar dit 15^e eeuwse meesterwerk? Kan hij de connotatie met koekjesdozenengelen doen vergeten?
​​
​Zal een nacht in het museum volstaan om de Madonna te laten klimmen in Sarah’s lijst van favoriete kunstwerken?

Jaouad Alloul en ‘De intrige’ van James Ensor
​Aflevering 3 – dinsdag 4 oktober

Als sluitstuk voor de derde en laatste nacht in het KMSKA heeft Thomas zijn oog laten vallen op één van de meest fascinerende werken uit de collectie: ‘De Intrige’ van James Ensor. Zanger, acteur, theatermaker en lgbtq-activist Jaouad Alloul is de uitverkoren gast om bij dit meesterwerk te overnachten.

Dat het schilderij zou intrigeren opperde Ensor zelf al in de titel, maar wat hij nu precies met het tafereel wou verbeelden, daarover tasten we in het duister. Het kleurrijke doek toont een dozijn op mekaar gepakte figuren met groteske maskers. De sfeer is vrolijk en tegelijk sinister. Is het een carnavalsoptocht? Mogelijk, maar dan toch een stoet waarin je liever niet meestapt. Centraal staat een gearmd koppel dat wordt belaagd door omstaanders. Afgaande op hun outfits is het paar van goede komaf. Het werk nodigt uit tot interpretatie, zo veel is zeker, en Thomas en Jaouad hebben een ganse nacht om er hun fantasie op los te laten.

Bij de onthulling is Jaouad meteen getriggerd: "Er heerst een vreemde, vrolijke triestheid. Drie dingen die je nooit bij elkaar zou zetten''. Die bevreemdende sfeer wordt grotendeels uitgelokt door de maskers, Ensors handelsmerk. "Dat centrale masker heeft vrouwelijke kenmerken, maar voor hetzelfde geld is het een man eronder", merkt Jaouad op. "Wel een lelijke vrouw" , lacht hij.

'De Intrige' mag dan wel een highlight zijn in het oeuvre van Ensor, over het creatieproces, de inspiratie of inhoudelijke lading is bitter weinig gedocumenteerd. Dus is Thomas gaan grasduinen in Ensors biografie, op zoek naar mogelijke sleutels die het werk kunnen verklaren.

Thomas en Jaouad geven hun ogen de kost, verdiepen zich in de verhalen, maar nemen ook hun tijd om te dwalen in het lege museum. Jaouad komt hier helemaal tot rust: ​ "In een museum heerst rust die je met niets kan vergelijken. Een kerk heeft dat ook, maar daar heb je toch ook nog een soort onrust" .

Die rust wordt enkel een beetje verstoord als verrassingsgast Luc Zeebroek, beter bekend als Kamagurka, komt binnenvallen. Hij is afkomstig uit Oostende en is met Ensor opgegroeid. Tot op vandaag blijft de Oostendse meester hem inspireren bij zijn eigen werk, niet in het minst omwille van Ensors zelfrelativerende en donkere humor. ​ ​

Tegen de ochtend heeft Jaouad het gevoel dat hij via 'De Intrige' en de boeiende achtergrondverhalen ​ ook James Ensor zelf beter heeft keren kennen. Vooral zijn rebelse karakter spreekt hem aan: "Paul van Ostaijen is nog zo’n naam die ik recent heb leren kennen en met wie ik me verwant voel. Een dandy en ook iemand die, net als Ensor, niet deed wat de meerderheid deed. Mensen zouden wat meer mogen rebelleren. En trots zijn op hun erfgoed. Dat is iets wat meer in de Marokkaanse dan in de Belgische cultuur zit ingebakken".

Of hij het werk ook mooi vindt, daar is Jaouad nog niet helemaal over uit: "Dat komt bij mij niet onmiddellijk, daar heb ik nog meer tijd voor nodig". Gelukkig is 'De Intrige' vanaf eind september weer volop te bewonderen in het vernieuwde KMSKA.

Extra fotomateriaal via fotoweb.vrt.be.

Meer info over de andere initiatieven van VRT rond de heropening van het KMSKA vindt u hier.

​​ ​ ​
​